همه چیز درباره گیاه زعفران

نام علمی:

 crocus sativus 

تیره:

Iridaceae

گیاهشناسی

این گیاه علفی چند ساله وبدون ساقه است که دارای پیاز کوچک کروی شکل توپر به قطر 3تا 5 ساتیمتر می باشد و از غشای مشبک قهوه ای رنگی پوشیده شده است که این پیاز در زیر خاک قرار میگیرد

هر پیاز تولید 6 تا 9 برگ باریک نظیر برگ علفهای چمنی می نماید واین برگها در قسمت بالای خاک قرار دارند .هر پیاز دارای یک گل بنفش رنگ با قسمت انتهائی لوله ای شکل وطویل که درقسمت فوقانی شش گلبرگ قرار دارد.ارتفاع قسمت هوایی وبیرونی گیاه حدود 10تا 30 سانتی متر بوده که دارای ساقه وتعدادی برگهای باریک است .از وسط برگها ساقه تولید شده وگل خارج می شود ودر ماههای مهر تا آذر ماه گل ها به تعدا د یک تا سه عدد بر روی هر ساقه ظاهر می شوند. معمولا” از هر پیاز یک دوسه گل خارج می شود.

مادگی در مرکز گل قرار گرفته ودارای یک تخمدان غده ای بوده واز قسمت تخمدانخامه باریکی خارج می شود .خامه طویل وکشیده بوده وبه رنگ زرد کمرنگ است که به یک کلاله شفاف قرمز نارنجی سه شاخه ای بطول 2.5-3 سانتی متر تقسیم می شود .

سه کلاله همراه با خامه ای که حدود 5 سانتی متر است پس از خشک شدن زعفران آماده عرصه به بازار می شود.

زعفران دارای بوی تند عطر وطعم تلخ است ضخامت کلاله در قسمت پهن بالایی آن 3تا 4 میلیمتر می باشد ودارای رنگ متمایل به قرمز بدون کرک با جلای روغنی ولوله مانند است که در قسمت فوقانی قیفی شکل آن پهن تر است. زعفران تازه خشک شده جلا دار وبراق بوده ودر اثر تماس دست خرد نمی شود اما پس از مدتی نگهداری تیره رنگ وشکننده می شود.

تکثیر زعفران از طریق ایجاد پیازچه های توپر جدید که از پیاز مادر تولید می شود صورت میگیرد . پیاز زعفران در ماههای تابستان به صورت راکد در زمین باقی می ماند ورشد دوباره خود را در حدود پایان فصل تابستان شروع میکند .

آب و هوای مناسب جهت کاشت زعفران

زعفران گیاهی است گرمسیری و در نقاطی که آب و هوای معتدل داشته و دارای تابستان های گرم و خشک و آفتابی و پاییز و زمستان نسبتا ملایم دارد، به خوبی رشد می کند و می شود در این مناطق کاشت زعفران را انجام داد. لازم به ذکر است که این موضوع ممکن است در همه شرایط صادق نباشد زیرا احتمال دارد گیاه به صورتی با محیط سازگار شود چنانچه در همدان که در ردیف شهرهای سردسیری ایران است، زراعت و کاشت زعفران نتایج رضایت بخشی داده است.

پیاز زعفران تابستان فعالیت ندارد، دوره بیداری و فعالیت آن از حدود آبان تا اردیبهشت است و با شروع فصل گرما برگ هایش زرد شده و می خشکد و پیاز به خواب می رود پس زمین های گرم و خشک جای مناسبی برای کشت زعفران است.

تهیه زمین جهت کاشت زعفران:

بهترین نوع خاک برای کاشت زعفران خاک شنی ـ رسی است که مقدار کمی آهک داشته باشد

در تهیه زمین به منظور کاشت زعفران لازم است توجه و دقت خاصی معمول شود ابتدا در فرصتهای مناسب در پائیز یا زمستان زمین مورد نظر را شخم عمیق می‌زنند درصورتی که شرایط مناسب نبوده یا دسترسی به تراکتور مقدور نباشد می‌توان شخم را در پایان بهار یا اوایل تیرماه نیز انجام داد.

در زراعت مکانیزه زعفران زمین را در پاییز سال قبل از کشت با گاو آهن شخم عمیق می‌زنند در بهار پس از قطع بارانهای بهاری خاک را با انجام شخم متوسط ضمن سله شکنی از وجود علفهای هرز پاک می‌کنند در مرداد یا شهریور پس از پخش 80 – 40 تن کود حیوانی و 200 کیلوگرم فسفات آمونیوم زمین را به صورت فارو درمی‌آورند و برای کاشت زعفران آماده می‌کنند.

خاک مناسب جهت کاشت و پرورش زعفران

زعفران در زمین های شور، رسی یا خیلی شنی رشد نمی کند بلکه بهترین نوع خاک برای رشد آن خاک شنی ـ رسی است که مقدار کمی آهک داشته باشد، PH خاک باید بین 8 ـ 7 بوده، خاک مزرعه حاصلخیز و شیرین بوده و از علف های هرز پاک باشد در ضمن کاشت گیاه زعفران را باید در زمینی باشد که از چند سال قبل در آن زعفران کشت نشده باشد.

زمان مناسب جهت کاشت زعفران

از مرداد ماه تا مهر ماه می توان به کاشت زعفران اقدام نمود. پس از کاشت پیاز زعفران در زمین به مدت 7 ـ 4 و در بعضی مناطق تا 10 سال باقی مانده و محصول می دهد و از این نظر احتیاجی به کاشت مجدد زعفران در سال های بعد ندارد.

موارد استفاده

موارد استفاده از زعفران در اروپا ودر مشرق زمین بسیار گسترده بوده وبه عنوان دارو,رنگ نساجی ,مصارف آشپزی,صنایع شیرینی سازی وهمچنین برای مراسم مذهبی بکار گرفته می شده است.از زعفران غالبا”به جهت عطر وطعم ورنگ زرد خاصی که دارد در غذاها وبه ویژه همراه برنج مصرف میکنند.

خواص درمانی

بر حسب آزمایشهایی که در اروپا انجام شده است زعفران خاصیت کاهش چربی وکلسترول خون وافزایش نفوذ اکسیژن در پلاسما را ازخود نشان داده است .

در طب عوام نقاط مختلف جهان زعفران به عنوان آرام بخش ضد اسپاسم اشتها آور ومقوی معده استفاده می شود .

در کشور آلمان زعفران به عنوان آرام بخشدرمان درد معده وشکم وآسم مصرف می شود .

جهت درمان اسهال خونی سرخک تب یرقان بزرگ شدن کبد بزرگ شدن طحال مالیخولیا عفونت دستگاههای اداری هیستریوبا دیابت وگاهی به عنوان ماده تعرق آور استفاده میشود.

روش نگهداری

زعفران باید دور از نور ورطوبت باشد بهتر است نگه داری زعفران در ظرف شیشه ای یا فلزی در بسته بوده که در حرارت معتدل نگه داری شود با توجه به اینکه اسانس (مواد معطر ) زعفران قابل تبخیر شدن است درصورت نگهداری نا مناسب به مرور زمان اسانس آن تبخیر شده واز اثرات دارویی وطعم ومزه آن کاسته می شود ومرغوبیت آن از دست می رود .چون مواد معطر گیاه یعنی اسانس در حالت پودر شده بسیار سریع تر از پودر نشده آن تبخیر می شود بهتر است زعفران را تا موقع مصرف پودر نکنیم ویا در صورت پودر کردن در ظرف در بسته نگهداری شود.

نیازهای اکولوژیکی

خاک:

زعفران نیاز به خاکهایی با بافت شنی تالومی خوب زهکشی شده عاری از رس دارد . این گیاه خاکهای سبک خوب زهکشی شده با بافت متوسط را نسبت به خاکهای خیلی حاصلخیز غنی از مواد غذایی ترجیح میدهد.چون در خاکهای با حاصلخیزی زیاد رشد رویشی نسبت به رشد زایشی افزایش می یابد . برای نمو پیاز خاکهای با زهکشی سطحی کافی لازم است پیاز زعفران در خاکهای مرطوب یا غرقابی دچار پوسید گی میگردد. زعفران خاکهای سیلیسی گچی را ترجیح می دهد. گزارشاتی وجود دارد که زعفران در هر خاکی مشروط به اینکه از سیستم زهکشی خوبی برخوردار باشد وآبیاری کود وعملیات لازم در طول دوره عمر گیاه به خوبی انجام شود قابل کشت است

آب وهوا :

بهترین شرایط برای رشد آن آب وهوای نیمه گرمسیری است. 

 شرایط آب وهوایی ایده آل برای رشد وتولید زعفران خوب آب وهوای خشک یا نیمه مرطوب می باشد.فتو پریود تاثیر قابل ملاحظه ای در گلدهی زعفران دارد مناسب ترین طول مدت روشنایی برای این گیاه یازده ساعت است. بارندگی بهاره تاثیر قابل ملاحظه ای در تکثیر پیاز های جدید دارد در حالی که بارندگی نوبت دوم در پایان تابستان یا شروع پائیز به ایجاد گل که سبب عملکرد خوب گیاه میگردد کمک می کند یخ زدگی وبارندگی در زمان گلدهی مضر است ومیتواند خسارت زیادی به عملکرد وارد نماید.

تکثیر

تکثیر زعفران از طریق پیاز توپر است در هرسال در ماههای اسفند وفروردین از پیازهای مادر پیازچه های جدید تولید میگردد .پیازهای جوان به شکل پیازهای خوراکی بوده وکمی فشرده ترسفید وتوپر هستند. 

  بر روی قسمت سفت پیاز تعدادی غلافهای فیبری قرار دارند .پیازچه های حاصل رشد کرده ودر سال بعد فقط یک بار گل می دهند وبعلاوه از آنها پیازچه های جدید ایجاد میگردد بطوری که پیاز های قدیمی پژمرده خشک شده واز بین میروند.این سیکل برای چندین سال ادامه می یابد.

اماده کردن زمین کاشت وعملیات لازم در طول عمر گیاه

زراعت زعفران به نیروی کار زیادی نیاز دارد وعملیات کاشت آن در نواحی مختلف متفاوت است .ابتدا زمین را شخم زده واز علف های هرز ریشه گیاهان سنگ و……….تمیز می نمائیم زمینهایی را که قبلا” زعفران در آن کشت شده است در زمستان با عمق 25 تا35 سانتی متر شخم می زنند وتمیز کردن مزرعه ار علفهای هرز توسط دندانه وهرس انجام می شود.شخم دوم در پایان فروردین ماه یا اواسط اردیبهشت ماه چندین بار خاک بهم زده میشود وسپس به عمق 10تا 15سانتی متر شخم زده می شود در مرحله نهایی کود حیوانی به صورت لایه ای در سطح زمین پخش میگردد تا بتوان آن را براحتی مخلوط کرد وتجزیه آن به کندی انجام گیرد.

آبیاری :

آبیاری سبک موجب تسریع شکوفه دهی وافزایش عملکرد میگردد .اولین عملیات سله شکنی در تیرماه انجام می شود وبه منظور تسهیل در تهویه کانالهای زهکشی حفر میگردد در طی ماههای اردیبهشت تا شهریور که زمان رکود پیاز است اگر رطوبت زیاد باشد ممکن است پیازها بپوسند .چنانچه در نیمه اول شهریور ماه مثلا” حدود سی روز پس از تشکیل جوانه ها ی پیاز مجد دا” عملیات سله شکنی به عمق 8تا 10 سانتیمتر تنها با دادن مقداری کود دامی انجام شود پس از برداشت گلها نیزعملیات سله شکنی انجام شده وکود دامی داده شود.

کود:

استفاده از کود دامی به میزان 15تا 22 تن در هکتار در موقع آماده کردن زمین لازم غاست .همچنین اضافه کردن کودهای ازته فسفره وپتاسه نیز به ترتیب 510و15 کیلو گرم در هکتار برای موفقیت در سالهای بعد توصیه می شود.

عملیات کاشت پیاز زعفران

برای کاشت زعفران 5 – 4 نفر شرکت می‌کنند

برای کاشت پیاز زعفران ابتدا چاله‌های یک ردیف را با بیل درمی‌آورند و در داخل هر چاله از 15 – 3 پیاز قرار می‌دهند. عمق کاشت پیاز زعفران 20 – 15 سانتیمتر در نظر گرفته و در موقع کاشت سر پیازها باید رو به بالا قرار گیرد. پیازها در عمق 20 سانتیمتری در زمستان از سرما و یخبندان و سایر تنشهای محیطی و در تابستان از گرما زدگی مصون می‌مانند.

برای کاشت زعفران 5 – 4 نفر شرکت می‌کنند به این ترتیب که یک نفر با بیل چاله‌ها را درمی‌آورند دو نفر پیازهای قابل کشت را به صورت دسته‌های 3 تا 5 یا 15 تائی انتخاب می‌کنند.

نفر چهارم پیازها را در داخل چاله‌ها قرار می‌دهند و بقیه نفرات کار خود را ادامه می‌دهند تا تمام زمین زعفران کاشته شود. سرانجام سطح مزرعه را که نامسطح شده با بیل یا ماله‌ای که صاف و فشرده می‌سازند تا پیازها به خاک بچسبد. زمین کشت شده به همین صورت تا موقع آبیاری پائیزه رها می‌شود قبل از آبیاری در حدود 20 – 10 تن کود حیوانی کاملا پوسیده با بیل در سطح زمین پخش می‌نمایند. پس از انجام عمل کاشت زعفران روی شیارها را با ماله پوشانده و زراعت ردیفی به نظر می‌رسد. 

برای خواندن مقاله کشت ایروپونیک و هیدروپونیک زعفران اینجا کلیک کنید.

مقدار و نوع پیاز

مقدار لازم پیاز برای کاشت زعفران در هر هکتار 2 تن غده می باشد

پیاز زعفران باید درشت، سالم، بدون زخم، شاداب و عاری از هر نوع بیماری بوده و سن آنها از 7 سال تجاوز نموده و پوست های اضافی و کپه هر پیاز را جدا می کنند. (کپه همان جای ریشه زایی در ته پیاز است که چوب پنبه ای و خشک می باشد) برای اینکه غده ها پس از کاشت زعفران مورد حمله آفات و امراض قرار نگیرند بهتر است قبل از کاشت زعفران با سموم جیوه ای از قبیل سرزان، تری تیزان، گرانوزال و برای هر 100 کیلو پیاز 500 ـ 300 گرم سم مصرف نمود.

مقدار لازم پیاز برای کاشت زعفران در هر هکتار 2 تن غده می باشد. اگر در سال هفتم به بعد غده ها بیرون آورده نشوند گیاه ضعیف شده و غده ها پوک می گردند و پس از یکی دو سال به کلی از بین می روند. در سال هفتم مقدار غده ای که از زمین می توان بیرون آورد 5 برابر مقدار کشت شده در سال اول است.

مقدار و نوع کود برای کاشت

گیاه زعفران به مواد غذایی فراوانی احتیاج دارد. از دادن کود تازه حیوانی بایستی خودداری شود و فقط کود پوسیده استفاده نمود. به طور کلی در هر هکتار زعفران کاری نیاز به 50 ـ 30 تن کود حیوانی پوسیده به همراه 200 کیلوگرم کود شیمیایی مثل فسفر و پتاس به زمین داده می شود. مصرف 100 کیلو کود اوره به همراه 15 ـ 10 تن کود حیوانی برای هر سه سال یک بار می تواند بهترین پیشنهاد برای کشاورز زعفران کار به حساب آید.

نحوه آبیاری بعد از کاشت

پس از کاشت پیاز زعفران تا زمان برداشت محصول مزرعه را فقط یک بار باید آبیاری نمود

پس از کاشت پیاز زعفران در زمین مزرعه را باید بلافاصله آبیاری کرد در صورتی که قبل از کاشت زعفران مزرعه آبیاری شده باشد می توان آبیاری را چند روز پس از کاشت انجام داد. زعفران گیاهی است مقاوم به کم آبی و اولین آبیاری پاییزه باید حتما 15 روز قبل از بیرون آمدن ساقه گل ها انجام گیرد.

اگر آبیاری جلوتر از مهرماه و به کرات انجام شود ابتدا برگ ها ظاهر می شوند و سپس گل ها پدیدار می گردند و در این صورت چیدن گل ها به سختی انجام خواهد گرفت و چه بسا گل ها بین برگ ها باقی مانده و از بین خواهند رفت.

پس از کاشت پیاز زعفران تا زمان برداشت محصول مزرعه را فقط یک بار باید آبیاری نمود چون زعفران گیاهی مخصوص مناطق خشک است بنابراین به آب زیاد احتیاج ندارد ولی اگر بعد از برداشت محصول در طول زمستان چند آب به مزرعه داده شود، به درشت شدن پیاز زعفران کمک می کند.

سله شکنی پس از کاشت

بعد از آبیاری اول به محض گاورو شدن زمین سطح مزرعه باید سله شکنی شود به نحوی که پیازها صدمه نبینند بهترین وسیله سله شکنی کج بیل و بیل شیار دار و گاو آهن ایرانی و کولتیواتر است. سله شکنی باعث می‌شود که گلها به آسانی از خاک بیرون آمده و کود حیوانی با خاک مخلوط گردد.

در مواقعی که زارع نتوانسته باشد به زمین خود کود دهد قبل از اجام آبیاری می‌توان کود لازم را در سطح خاک پخش نموده و با شخم سطحی با خاک مخلوط نمود و بعد از این عمل که در واقع حکم سله شکنی را دارد جهت هموار نمودن زمین و چسباندن خاک به پیازهای زعفران زمین را ماله می‌کشند.

پس از کاشت و برداشت رعفران باید علفهای هرز از بین برد

اولین وجین زعفران بعد از برداشت گلهای زعفران می باشد

علفهای هرز از طریق رقابت با گیاه زعفران از نظر آب و مواد غذایی و نور خورشید سبب کاهش محصول می‌شود علاوه بر این ممکن است در مراحل کاشت زعفران و برداشت زعفران مزاحمتهایی ایجاد و میزبان تعدادی از بیماریها و حشرات و بخصوص نماتد باشد.

وجین مزرعه در هر موقع که علفهای هرز رشد کردند ضروری است. در مزارع زعفران اولین وجین بعد از آبیاری دوم انجام و این وجین باعث از بین رفتن علفهای هرز مزرعه زعفران می‌گردد.

بطور معمول اولین وجین زعفران بعد از برداشت گلهای زعفران و دومین آن در صورت لزوم به فاصله در حدود یک ماه قبل از آب سوم انجام می‌شود. در مورد مبارزه شیمیایی با علفهای مزرعه باید توجه کرد که چون اثر این علف کشها بر روی گیاه آزمایش نشده لذا باید به هنگام رشد بوته‌های زعفران از مصرف علف‌کش‌های شیمیایی خودداری شود. 

برداشت فرآیند وراندمان زعفران

a. چیدن گلها 

b. فصل گلدهی زعفران حدود 4تا 6 هفته طول میکشد که از اواخر مهر ماه شروع وتا اواخر آبان ماه ادامه دارد . 

c. گلها را صبح زود وبلا فاصله پس از بخار شدن شبنم وقبل از پژمرده شدن گلها دراثر حرارت می چینند برای انجام اینکار نیاز به نیروی انسانی فراوان ماهر ودقیق دارد.

برداشت

عملیات برداشت زعفران حدودا 25 ـ 15 روز به طور می انجامد

مزرعه زعفران در سال اول محصول قابل توجهی نخواهد داد و فقط تعدادی از غده هایی که درشت بوده و ذخیره غذایی کافی داشته اند گل داده و تولید محصول می کند. معمولاً اواسط آبان ماه گل های بنفش رنگی در مزرعه ظاهر می شود و به محض پیدایش اولین گل برداشت آغاز شده و تقریبا سه هفته ادامه دارد.

موقعی که گل ها ظاهر می شوند، مزرعه زعفران خوش منظره، معطر و به رنگ ارغوانی یا بنفش خوش رنگی در می آید و یکی از زیباترین چشم اندازهای طبیعت را زمانی می توان دید که مزرعه زعفران به گل نشسته است زیرا در آغاز سرما و خزان کلیه گیاهان که هیچ گلی در صحرا نیست گل می دهند.

برای چیدن گل ها پیش از آنکه خورشید صبحگاهی اشعه نارنجی خود را بر مزرعه پوشیده از گل بتاباند، برداشت شروع و تا ساعت 9 صبح ادامه می یابد. عملیات گل چینی حدودا 25 ـ 15 روز به طور می انجامد.

جدا کردن کلاله ها 

کلاله ها در همان روز باید جدا گردد زیرا در دست گرفتن گلهای تازه راحت تر میباشد گلها روی یک میز در محل مسقف قرار میگیرند وکارگران کلاله ها را بوسیله یکی از روشهای زیر که همگی نیازمند مهارت وحوصله کافی میباشند جدا میکنند.

مادگی درون جام گل را توسط ناخن انگشت شست دست چپ قطع نموده وکلاله ها را با استفاده از انگشتان دست راست به بیرون می کشند ودر ظرف سفالی جمع آوری میکنند.

گل توسط قیچی به نحوی بریده می شود که انتهای کم رنگ کلاله ها همراه با ساقه باقی بماند وپس از آن قسمت فوقانی قرمز رنگ کلاله از گلبرگها جدا می گردند.

خشک کردن کلاله ها برای نگهداری طولانی تر زعفران تازه باید خشک گردد . روش خشک کردن تعیین کننده کیفیت وارزش نهائی زعفران است . 

 عطر خاص زعفران در زمان خشک کردن در اثر هیدرولیزشدن ترکیبات پیکروسین وآزاد کردن آلد ئید فرار یعنی سافرانال میگردد. 

دوروش خشک کردن بکار گرفته میشود که عبارتند از:

• خشک کردن توسط آفتاب

• خشک کردن بوسیله حرارت آتش

عملکرد زعفران

میزان گلی که از واحد سطح میتوان برداشت نمود به عوامل متعددی از قبیل خاک موقعیت جغرافیایی عوامل جوی مانند نوسانات درجه حرارت ومیزان بارندگی در ارتباط است. بهار گرم و پائیز طولانی موجب گل دهی زود رس میگردد.

عملکرد زعفران در سال اول گلدهی ناچیز وبه تدریج در سالهای بعد افزایش مییابد .

در سال دوم عملکرد طبیعی آن حدود 1800تا 2500 گرم در هکتار می باشد.

در سال سوم عملکرد طبیعی حدود 4تا 5کیلوگرم می باشد.

پس از چهار تا پنج سال عملکرد طبیعی 10 تا 15 کیلو گرم میباشد.

در سال ششم ماکزیمم 15 کیلو گرم

در سال هفتم ماکزیمم 10کیلو گرم

در سال هشتم جمع آوری وکشت مجدد پیاززعفران لازم می باشد. معمولا” هرهکتار زمین احتیاج به چهار تن پیاز زعفران دارد.

 از هر 210عدد گل( 630عدد کلاله) حدود پنج گرم زعفران خشک تولید می شود.